The famine was not simply a result of crop failure. It was a result of a people forced into dependency and stripped of alternatives.
Christine Kinealy
De Ierse aardappel hongersnood, ook bekend als de Great Hunger of de Great Famine, was een van de meest verwoestende tragedies in de geschiedenis van Ierland. De grote hongersnood Ierland leidde tot de dood van meer dan een miljoen mensen en de emigratie van nog een miljoen. De directe oorzaak hongersnood Ierland was een aardappelziekte in de jaren 1840, maar de ramp werd dramatisch verergerd door politieke passiviteit, sociale ongelijkheid en beleid van de Britse regering dat de crisis niet werkelijk oploste.
In dit artikel bekijken we hoe deze landbouwramp de Ierse hongersnood veranderde in een symbool van onrecht, het nationale bewustzijn hervormde en de strijd voor Ierse onafhankelijkheid versnelde.
Wat was de Ierse aardappel hongersnood? Een overzicht van een nationale tragedie
De Ierse aardappel hongersnood vond plaats tussen 1845 en 1852. Deze catastrofale gebeurtenis vormde een keerpunt in de geschiedenis van Ierland.
De periode staat vaak bekend als de Great Famine. Een schimmelziekte in de aardappel vernietigde razendsnel de belangrijkste voedselbron van het eiland.
De aardappel was op dat moment een basisvoedsel en een levenslijn. Toen de ziekte in 1845 toesloeg, ging ongeveer de helft van de oogst verloren. In de jaren daarna keerde de ziekte telkens terug, met hongersnood, ziekte en dood tot gevolg.
De aardappelziekte zelf was een natuurlijk verschijnsel, maar de ramp die volgde werd bepaald door sociale, politieke en economische factoren. Denk aan het Britse koloniale beleid, het starre klassensysteem en de enorme afhankelijkheid van één enkel gewas.
De hongersnood in Ierland kostte naar schatting een miljoen mensen het leven, terwijl nog eens een miljoen emigreerde naar onder andere de Verenigde Staten, Canada en Groot-Brittannië.
De bevolking van Ierland kromp met ongeveer 25 procent en bleef in de decennia daarna dalen.
Het ging dus niet alleen om mislukte oogsten. De Ierse hongersnood werd een symbool van menselijk leed, politiek falen en de extreme ongelijkheid in het Ierland van de 19e eeuw.
Het belang van de aardappel in het Ierland van de 19e eeuw
Halverwege de 19e eeuw was de aardappel de absolute hoeksteen van het Ierse dieet, vooral voor de arme plattelandsbevolking.
De aardappel kwam in de 16e eeuw vanuit de Nieuwe Wereld naar Ierland. Dankzij het zachte, vochtige klimaat en de vruchtbare bodem gedijde het gewas zo goed dat rond 1800 meer dan drie miljoen Ieren, ongeveer de helft van de bevolking, er vrijwel volledig van afhankelijk waren.
Omdat je op een klein stukje land genoeg aardappelen kon verbouwen om een heel gezin een jaar te voeden, was het gewas onmisbaar voor pachtboeren die onder zware voorwaarden land huurden.
Veel Ierse gezinnen vertrouwden op aardappelen voor de calorieën, vitaminen en andere voedingsstoffen die nodig waren om te overleven in een context van wijdverbreide armoede.
Bevolking meer dan 8 miljoen
Plattelandsgezinnen grotendeels zelfvoorzienend met aardappelen
Gemeenschappen sterk verbonden met land en familie
Bevolking kromp met 25 procent
Wijdverbreide honger en ziekte
Massale emigratie en verlaten dorpen
Een groot deel van het beste land was in handen van Anglo-Ierse grootgrondbezitters. Het graan en het vee dat op hun landgoederen werd geproduceerd, werd in grote hoeveelheden geëxporteerd naar Groot-Brittannië. De armste pachters bleven achter met één redmiddel: de aardappel.
Het gevolg laat zich raden. Toen dat ene gewas wegviel, werd de Ierse aardappel hongersnood een directe overlevingscrisis voor de meest kwetsbare groepen in de samenleving.
Aardappelziekte en oogstmislukking: hoe ziekte de voedselvoorziening verwoestte
In 1845 verspreidde een mysterieuze schimmelziekte zich door de aardappelvelden in Ierland. De planten rotte bijna van de ene op de andere dag weg in de grond.
De boosdoener was Phytophthora infestans, een door water overgebrachte ziekteverwekker uit continentaal Europa. De schimmel floreerde in het vochtige Ierse klimaat en vernietigde dat jaar ongeveer de helft van de nationale oogst.
In de jaren daarna werd de situatie nog erger en mislukte bijna de hele aardappeloogst.
De aardappelziekte was een natuurramp, maar de enorme schade van de Ierse hongersnood werd verergerd door politieke passiviteit, voedselexport, ongelijke landverdeling en massale uitzettingen.
De werkelijke verwoesting kwam niet doordat er helemaal geen voedsel meer was. Graan, vlees en andere landbouwproducten werden nog steeds geëxporteerd, vooral naar Engeland. De arme plattelandsbevolking had echter geen geld en geen macht om toegang te krijgen tot dit voedsel en bleef met lege handen achter.
Pachtboeren die hun huur niet meer konden betalen en hun gezinnen niet konden voeden, werden uit hun huis gezet en moesten zwervend op zoek naar hulp of onderdak.
De aardappelziekte zelf was onvermijdelijk, maar de manier waarop de Britse overheid reageerde op de hongersnood in Ierland maakte van een landbouwcrisis een van de grootste humanitaire rampen van de 19e eeuw.
De reactie van de Britse overheid: nalatigheid, hulp en controverse
De reactie van de Britse regering op de Ierse aardappel hongersnood blijft zwaar bekritiseerd. Er waren wel hulpmaatregelen, maar die kwamen laat, waren beperkt en werden vaak bepaald door economische theorie in plaats van door medemenselijkheid.
Ierland was destijds onderdeel van het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Ierland, lang voor de latere splitsing Ierland. De regering in Westminster droeg dus de verantwoordelijkheid, niet een eigen Ierse regering.
De Britse premier Sir Robert Peel probeerde in eerste instantie in te grijpen door onder andere maïs (Indian corn) te importeren en publieke werken op te zetten. Toen Lord John Russell in 1846 aan de macht kwam, koos de regering voor een laissez-faire benadering. Zij hielden vast aan een minimale rol van de staat bij rampenbestrijding en vreesden dat te veel hulp mensen afhankelijk zou maken. Voedsel werd daarom gewoon doorgevoerd en geëxporteerd, terwijl in Ierland mensen stierven van de honger.
De officiële vangnetten waren de werkhuizen. Die zaten overvol, waren slecht gefinancierd en vormden broedplaatsen voor ziekte.
Publieke werken die werk moesten bieden, dwongen uitgeputte mensen tot zware arbeid voor een schamel loon. De omstandigheden waren fysiek uitputtend en vaak vernederend.
Het is dan ook niet vreemd dat de woede onder de Ieren toenam. Het beleid van de Britse regering werd gezien als op zijn best nalatig en op zijn slechtst bewust wreed.
Door de manier waarop Londen omging met de hongersnood in Ierland veranderde een natuurramp in een politieke en morele crisis die tot op de dag van vandaag doorwerkt in het Ierse geheugen.
De rol van de grootgrondbezitters en de strijd van de Ierse pachters
Niet alleen het beleid van de regering in Londen maakte de ramp erger. Ook de scheve landverhoudingen in Ierland in de 19e eeuw speelden een grote rol in de oorzaak Ierland hongersnood.
De meeste Ieren waren pachtboeren. Zij huurden een stukje land van grootgrondbezitters, vaak afwezige landeigenaren die in Groot-Brittannië woonden en weinig binding hadden met de lokale bevolking.
Veel van deze landlords waren Anglo-Iers of Engels. Zij investeerden nauwelijks in de gemeenschappen waarvan zij de pacht ontvingen, waardoor de achterstand van de arme pachters alleen maar groter werd. Die pachters waren volledig afhankelijk van hun aardappeloogst.
Hun vermogen om de huur te betalen was direct gekoppeld aan de aardappel. Toen die oogst mislukte, konden ze de pacht niet meer opbrengen. In plaats van huur te verlagen of hulp te bieden, zetten veel landlords hele groepen boeren massaal op straat.
Soms werden complete dorpen ontruimd. Huisjes werden zelfs afgebroken zodat de bewoners niet konden terugkeren.
Een kleine minderheid van de landeigenaren probeerde wel te helpen, bijvoorbeeld door voedsel te verstrekken of zelf kosten voor hulp te dragen. Maar zij vormden absoluut de uitzondering.
In de meeste gebieden gingen de exporten van graan en vee gewoon door, terwijl de mensen die het land bewerkten stierven van de honger.
Gezinnen die alles verloren, trokken naar werkhuizen, stierven langs de weg of stapten aan boord van zogeheten coffin ships richting Amerika, Canada of Groot-Brittannië.
De haat jegens de landbezittende klasse groeide. In latere jaren werden landhervorming en zelfbeschikking belangrijke thema’s in de Ierse politiek. De Ierse hongersnood liet zien hoe desastreus het systeem was waarin de ene groep de grond bezat en de andere groep nauwelijks rechten had.
Hoewel bijna heel Ierland christelijk was, met een traditie die teruggaat op Sint-Patrick, was de landbezittende bovenlaag vooral Brits of Anglo-Iers en overwegend protestants. De arme pachters waren meestal katholiek. Dat religieuze verschil versterkte het gevoel van onrecht tijdens de hongersnood in Ierland.
Honger en ziekte: de menselijke tol van de hongersnood
De aardappel hongersnood was geen ramp met maar één oorzaak. Wat begon als een voedselcrisis, werd al snel een enorm volksgezondheidsprobleem.
gedaald, met meer dan een miljoen doden en nog een miljoen emigranten
De aanhoudende armoede die volgde, zorgde voor nog meer honger en ziekte. Naar schatting een miljoen mensen stierven tijdens de grote Ierland hongersnood.
Mensen die volledig op aardappelen waren aangewezen, hielden niets over. Om te overleven aten zij alles wat voorhanden was, van gras en wortels tot gekookte onkruiden.
Wie door honger verzwakt was, had nauwelijks weerstand en werd snel slachtoffer van infectieziekten. In overvolle huisjes, werkhuizen en schuilplaatsen verspreidden die zich razendsnel.
Tyfus, dysenterie, cholera en terugkerende koorts kwamen op grote schaal voor. Er waren nauwelijks georganiseerde gezondheidsvoorzieningen, zeker niet op het platteland. Veel uitbraken werden simpelweg genegeerd en minder serieus genomen dan zelfs de aardappelziekte.
Massale emigratie: vluchten voor honger, op zoek naar een nieuw leven
Door de Ierse hongersnood en het gebrek aan doeltreffende steun van de overheid zagen miljoenen Ieren zich voor een harde keuze geplaatst. Blijven en honger riskeren of vertrekken.
Meer dan een miljoen Ieren emigreerden. Daarmee werd de bevolkingsverschuiving tussen 1845 en 1855 een van de grootste in de Europese geschiedenis. De laatste keer dat de bevolking in Ierland zo ingrijpend veranderde, was waarschijnlijk de tijd van de Keltische migraties eeuwen eerder.
Er vertrokken regelmatig schepen richting de Verenigde Staten, Canada, Engeland en zelfs Australië, vaak zonder dat de passagiers ooit van plan waren terug te keren.
Deze schepen werden coffin ships genoemd. Ze waren overvol, slecht geventileerd en nauwelijks voorzien van voedsel of sanitaire voorzieningen. Ziekte kon zich gemakkelijk verspreiden.
Duizenden mensen stierven al tijdens de overtocht.
Hoe de hongersnood Ierland veranderde
Sociale en politieke gevolgen van de Ierse hongersnood
De Ierse aardappel hongersnood was niet alleen een humanitaire ramp. De gebeurtenissen veranderden ook de sociale structuur en het politieke bewustzijn in Ierland.
Er was al eeuwenlang verzet tegen Brits gezag, maar de enorme verliezen aan mensenlevens, de massale emigratie en het diepe leed maakten een definitieve indruk op de Ierse samenleving en versterkten de roep om Ierse onafhankelijkheid.
Hele gemeenschappen verdwenen, traditionele familie- en dorpsnetwerken stortten in en het plattelandsleven in Ierland herstelde zich nooit volledig. De sporen van de Ierse hongersnood zijn vandaag nog zichtbaar in landgebruik, dorpsstructuren en familiegeschiedenissen.
De grote hongersnood Ierland werd een krachtig symbool voor Ierse nationalisten. De manier waarop de Britse regering met de hongersnood in Ierland omging, wakkerde de overtuiging aan dat Ieren beter af zouden zijn als zij hun eigen land bestuurden.
De woede over de Ierse aardappel hongersnood voedde de Land Wars in de late 19e eeuw, waarin pachtboeren voor eerlijke rechten en landhervorming vochten. Uiteindelijk vormde de Ierse hongersnood een belangrijke achtergrond bij de politieke strijd die zou uitmonden in de Ierse onafhankelijkheidsoorlog en de vraag wanneer is Ierland onafhankelijk geworden daadwerkelijk beantwoord werd in de 20e eeuw.
Vond je dit artikel leuk? Laat een beoordeling achter!
Laden...
